FIRST ODIA LEXICOGRAPHER GOPINATH NANDA SHARMA
୧୮୯୬ ମସିହା ରେ ଓଡ଼ିଆ କଲେଜ ଖଣ୍ଡ ବିଖଣ୍ଡିତ ଓଡିଶା ରେ ମାତ୍ର ଥିଲା ତିନି ଗୋଟି । ମାଡ୍ରାସ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସ ଅଧୀନ ରେ ଥିଲା ରାଜାସ୍ କଲେଜ । ସେତେବେଳେ ଏଫ୍.ଏ ଖସଡ଼ା ରେ ଥିଲା “ଜାନକୀ ପରିଣୟ”। ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ରେ ଅନୁବାଦିତ ନ ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ପିଲେ ଅନ୍ୟ ପୁସ୍ତକ ପଢୁଥିଲେ। ଦିନେ କ୍ଳାସ୍ସ ସାରି ଅଧ୍ୟାପକ ପଣ୍ଡିତ ଗୋପୀନାଥ ନନ୍ଦ ଶର୍ମା ଫେରନ୍ତେ ଗିଡୁଗୁ ରାମମୂର୍ତ୍ତି ଏବଂ କିଛି ତେଲୁଗୁ ଅଧ୍ୟାପକ ଥଟ୍ଟା କରି କହିଲେ , ଦେଖନ୍ତୁ ଆମ ତେଲୁଗୁ ଭାଷା ରେ କିଭଳି ଉଚ୍ଚ ଧରଣ ର ପୁସ୍ତକ ପଢାଯାଉଛି। ଗଣ ନିବନ୍ଧ ପଦ୍ୟ ଶୈଳୀ ରେ ରଚିତ ଆମ୍ଭ ଜାନକୀ ପରିଣୟ ନାଟକ ସଦୃଶ ଖଣ୍ଡିଏ ଆପଣ ଙ୍କ ସାହିତ୍ୟ ରେ ଅଛି କି ?ଏହା ଶୁଣି ପଣ୍ଡିତ ନନ୍ଦ ଶର୍ମା ଙ୍କ ମନ ବିଚଳିତ ହୋଇଯାଇଥିଲା କିଛି କ୍ଷଣ ପାଇଁ, ଗଭୀର ଆଘାତ ଦେଇଥିଲା ଏହି କଥା ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରେମୀ ଗୋପୀନାଥ ଙ୍କୁ। ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ର ସୁଉଚ୍ଚ ଜ୍ଞାନ ର ଧାରା ଉପରେ ଏହା ଥିଲା କୁଠାରଘାତ। ଉକ୍ତ ଦିନ ରେ ହିଁ ସ୍ୱାଭିମାନୀ ପୁରୁଷ ଲେଖିଥିଲେ ଓଡ଼ିଆ ରେ ଜାନକୀ ପରିଣୟ। ମିତ୍ରାକ୍ଷର ଶବ୍ଦ ସଂଯୋଜନା ତଥା ଗଣନିବନ୍ଧ ଶୈଳୀ ରେ ରଚିତ ଏହି ସାରସ୍ୱତ ଓଡ଼ିଆ ଲେଖା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ପାଇଁ ସାଜିଲା ଦୁର୍ମୁଲ୍ୟ ମଣି।ଏଥିରୁ ପଣ୍ଡିତ ଙ୍କ ଭାଷା ଓ ଜାତି ପ୍ରୀତି ଠିକ୍ ବାରି ହେଉଛି।ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀ ରେ ଓଡ଼ିଆ ମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପଡୋଶୀ ରାଜ୍ୟ ଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଥିଲେ ନିଷ୍ପେସିତ ଓ କରକବଳିତ। ଠିକ୍ ସେହି ସମୟ ରେ ୧୮୬୯ ଅଗଷ୍ଟ ୨୧ ତାରିଖ ରେ ଗଞ୍ଜାମ(ଅଧୁନା ଗଜପତି) ଜିଲ୍ଲା ର ପାରଳା ରେ ଖେଳି ଯାଇଥିଲା ଖୁସି ର ଲହରୀ। ଖବର ଆସିଲା ମଞ୍ଜୁଷା ରାଜ୍ୟ ରୁ। ପିତା ରଘୁନାଥ ନନ୍ଦ ଶର୍ମା ଓ ମାତା ରମାଦେବୀ ଙ୍କ ଔରସ ରୁ ଜନ୍ମ ନେଲେ ଗୋପୀନାଥ।ସେ ଥିଲା ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ର ପ୍ରାରମ୍ଭକାଳ। ଦକ୍ଷିଣ ଓଡିଶା ର ଦକ୍ଷିଣ ସୀମା ରେ ତେଲୁଗୁ ଭାଷା ର ପ୍ରବଳ ପ୍ରଭାବ। ସେ ସମୟ ରେ ଗୋପୀନାଥ ଶିକ୍ଷା କରିଥିଲେ ଉଭୟ ଓଡ଼ିଆ ଓ ତେଲୁଗୁ ଭାଷା। ପିତା ଙ୍କ ଠାରୁ ଅମରକୋଷ ,ବୈଦ୍ୟଶାସ୍ତ୍ର ଆଦି ଶିକ୍ଷା କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ରେ ହୋଇଗଲେ ପ୍ରବୀଣ। ୧୮୮୩ ମସିହା ରେ ବିବାହ ହୋଇଥିଲେ ପଣ୍ଡିତ ଶର୍ମା। ବିଭା ର ବର୍ଷ ପରେ ସ୍ତ୍ରୀ ,ତାପରେ ମାତା ଓ ତାର କିଛି ବର୍ଷ ପରେ ପାଳିତ ପୁତ୍ର ର ମୃତ୍ଯୁ ତାଙ୍କୁ ଗଭୀର ଆଘାତ ଦେଇଥିଲା ,ଏହାପରେ ଘରେ ରହି ବେଦ ଓ ଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ ରେ ମନୋନିବେଶ କରୁଥିଲେ। ୧୯୧୦ ମସିହା ରେ ସେ ତତ୍କାଳୀନ ମହାରାଜା ଓ ବିଜ୍ଞ ଜନ ଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇ ସଂସ୍କୃତ ଓ ଓଡ଼ିଆ ବିଭାଗ ର ହେଡ୍ ପଣ୍ଡିତ ରୂପରେ ନିଯୁକ୍ତ ହେଲେ। ଏଥି ପାଈଁ ତାଙ୍କୁ କୌଣସି ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟ ର ମାନ ପତ୍ର ର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିନଥିଲା।
ଗୋପୀନାଥ ଏକାଧାର ରେ ଓଡ଼ିଆ,ସଂସ୍କୃତ,ପାଲି,ଫାର୍ସୀ ହିନ୍ଦୀ,ଇଂରାଜୀ, ବଙ୍ଗଳା,ତେଲୁଗୁ,ତାମିଲ, ଓ କନ୍ନଡ଼ ଆଦି ଭାଷା ରେ ଧୂରୀଣ ଥିଲେ। ସେ ଚନ୍ଦ୍ରରାଜ ପଦ୍ମନାଭ ଗଜପତି ଙ୍କ ଅନୁରୋଧ କ୍ରମେ ଏକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ରାତ୍ରୀ କାଳୀନ ନାଟକ “ସୀତା ବନବାସ” ଟି ଭବଭୂତି ଙ୍କ ଉତ୍ତର ରାମଚରିତ କୁ ଅନୁସରଣ କରି ଲେଖିଲେ। ପରେ ସେହି ପରି ଅନେକ ଅମୂଲ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥ କୁ ଓଡ଼ିଆ ରେ ଅନୁବାଦ ଓ ଓଡ଼ିଆ ରେ ନୂତନ କରି ରଚନା କରି ଥିଲେ। ଉଦ୍ଧବଦୂତ, ପିୟୁଷଧାରା, ବିହ୍ମଣୀୟ ଭଳି କାବ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ କୁ ରିଦ୍ଧିମନ୍ତ କରିଥିଲା । ତାଙ୍କ ରଚିତ “ବିକ୍ରମବଂଶୀୟ ନାଟକ” ପଦ୍ମନାଭ ରାଙ୍ଗାଳୟ ରେ ବହୁବାର ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥିଲା। ଏଥିସହ ଦ୍ରୌପଦୀ ବସ୍ତ୍ରହରଣ,ରମାଶ୍ୱମେଧ, ଉନ୍ମତ୍ତ ରାଘବ ନାଟକ, ରାସୋଲ୍ଲାସ,ଓଡ଼ିଆ ମେଘଦୂତ , ଉପରୂପକ, ବାଳରାମାୟଣ,ରଥୋତ୍ସବ, କୁମାର ବିଜୟ,ଶ୍ରୀ ଭାରତ ଦର୍ପଣ, ଶ୍ରୀମତ୍ ରାମାୟଣ ସମାଲୋଚନା ନନ୍ଦ ଙ୍କର ଅନନ୍ୟ କୃତିତ୍ୱ।
ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ରେ ସେତେବେଳେ ଅଭିଧାନ କହିଲେ ସଂସ୍କୃତ ଓ ତଦ୍ଭବ ଶବ୍ଦ ର ଏକ ବିରାଟ ତାଲିକା କୁ ବୁଝାଉ ଥିଲା। ଏକ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଓଡ଼ିଆ ଅଭିଧାନ ର ଆବଶ୍ୟକତା କୁ ଦୃଷ୍ଟି ରେ ରଖି ପ୍ରଥମେ ଲେଖିବା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ଗୋପୀନାଥ ନନ୍ଦ ମହାଶୟ। ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜିଲ୍ଲା ଓ ସେଠି ବ୍ୟବହୃତ ଆଞ୍ଚଳିକ ଦେଶଜ ଶବ୍ଦ,ତଥା ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ର ପ୍ରକାଶିତ ଓ ଅପ୍ରକାଶିତ ଗ୍ରନ୍ଥ ମାନଙ୍କ ରୁ ସାଉଁଟି ଥିଲେ ଶବ୍ଦ ର ସମ୍ଭାର।ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ର ମହନୀୟତା ଓ ପରିଚୟ କୁ ପ୍ରଦାନ କରି ଅନେକ ତଥ୍ୟ ସେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି ସେ ଏହି ଅଭିଧାନ ରେ । ଅଭିଧାନ ର ପ୍ରଥମ “ଅ” ଅକ୍ଷର ଠାରୁ ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପୃଷ୍ଠା ରେ ଓଡ଼ିଆ କାବ୍ୟ କବିତା ର ଉଦାହରଣ ଦେଇଛନ୍ତି। ଯେପରି ଅଭିଧାନ ର ପ୍ରଥମ ପୃଷ୍ଠା ରେ ଅଁଳା କୁ ଦର୍ଶାଇବା ପାଈଁ ବିଲଙ୍କା ରାମାୟଣ, ଭାରତ ଦର୍ପଣ ଓ ରସକଲ୍ଲୋଳ ର ବିଭିନ୍ନ ପଦ ଗୁଡିକୁ ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ରେ ଦେଇଛନ୍ତି।
କୁଙ୍କୁମ ଅଏଳା ଘେନି ଗୋପବାଳା।
ରାଧିକା ପାଖେ ପ୍ରବେଶ ।।( ରସ କଲ୍ଲୋଳ)
ଟଭା ଜମ୍ବିଳ ଲେମ୍ବାଉ କମଳା,
କରମଙ୍ଗା ଗୁଆ କୋଳି ଅୟଳା।।(ବିଲଙ୍କା ରାମାୟଣ)
ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶବ୍ଦ ର ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଆ ଗ୍ରନ୍ଥ ଓ ପୁରାଣ କୁ ପଢ଼ିଛନ୍ତି, ଏ କିଛି କମ୍ ସାଧନା ନୁହେଁ। ଓଡ଼ିଆ ରେ ପ୍ରଥମ ଭାଷାକୋଷ ଓ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭିଧାନ ଲେଖିବାରେ ଏ ଥିଲେ ପ୍ରଥମ ଓଡ଼ିଆ। ରଚିତ ଭାଷାତତ୍ତ୍ୱ ରେ ଶବ୍ଦ ର ମୂଳ, ଶବ୍ଦ ର ବିକାଶ , ଅର୍ଥ ଓ ପ୍ରୟୋଗ,ବ୍ୟାକରଣ ଶୁଦ୍ଧି ଓ ବନାନ ଶୁଦ୍ଧି ଓ ଅର୍ଥ ବୋଧ ସହ ଶବ୍ଦ ର ବିବର୍ତ୍ତନ ଖୁବ ସୁନ୍ଦର ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି। ଅନନ୍ୟ ଚିତ୍ତ ରେ କେବଳ ସାହିତ୍ୟ ନିମନ୍ତେ ସେ ନିଜକୁ ବ୍ରତୀ କରିଦେଇଥିଲେ। ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦ ସନ୍ଦର୍ଭ ମାଧ୍ୟମ ରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ର ମହନୀୟତା କୁ ସେ ବୁଝାଇ ଥିଲେ। ସେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଯେ- “ଓଡ଼ିଆ ନିଜେ ନିର୍ନିୟମ ଭାଷା ନୁହଁ।ଏହା ଖୁବ୍ ନିୟମ ବଦ୍ଧ। ନିୟମ ବ୍ୟତିରେକ କୌଣସି ଭାଷା ରେ ଶବ୍ଦ ସାଧୁ ହୋଇ ପାରେନା। ନାନା ଦେଶୀୟ ଭାଷା ର ସମଷ୍ଟି ପ୍ରାକୃତ ଯେପରି ଗୋଟିଏ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାଷା ଓଡ଼ିଆ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର।” ଯେଉଁ ଭାଷା ରେ ଦେଶଜ ଜାତୀୟ ଶବ୍ଦ ଯେତେ ଅଧିକ ସେ ଭାଷା ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଆଉ ଓଡ଼ିଆ ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ।ସେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ରେ ଶବ୍ଦକୋଷ ବା ଅଭିଧାନ ର ଶୁନ୍ୟତା କୁ ବୁଝିପାରିଥିଲେ। ଏଥିଲାଗି ପାରଳାଧିଶ୍ୱର ମହାରାଜ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତି ନାରାୟଣ ଦେବ ସେ ସମୟ ରେ ୩୦୦୦ ଟଙ୍କା ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ଦେବା ସହ ସାତ ମାସ ସବେତନ ଛୁଟି ଦେଇଥିଲେ। ଏହା ମହାରାଜା ଙ୍କ ଭାଷା ପ୍ରୀତି ର ଆଉ ଏକ ଫର୍ଦ୍ଦ। ୧୯୦୩ ମସିହା ରେ ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲା ଏହି ଶବ୍ଦତତ୍ତ୍ୱବୋଧ ଅଭିଧାନ ,ଯାହା ପରେ ୧୯୧୬ ମସିହା ରେ କଟକ ର ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରେସ ରୁ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା। ଏହାପରେ ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାକରଣ ପାଇଁ ବି ପ୍ରଥମେ ପୁସ୍ତକ ଲେଖିଥିଲେ। ସେ ଉକ୍ତ ପୁସ୍ତକ ରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଓ ବ୍ୟାକରଣ ର ପ୍ରକୃତି କୁ ନିଖୁଣ ପର୍ଯ୍ୟାଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି। ଶୁଣାଯାଏ ଦୈନିକ ସେ ଦଶଘଣ୍ଟା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାକରଣ ବର୍ଣ୍ଣନ ନିମିତ୍ତ କଟାଉ ଥିଲେ। ଏହା କୌଣସି ତପସ୍ୟା ଠାରୁ କମ୍ କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବନାହିଁ। ପଣ୍ଡିତ ନନ୍ଦ ଙ୍କ ଏହି ସାରସ୍ୱତ କୃତି କୁ ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁ,ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ,ଉତ୍କଳ ଗୋୖରବ ମଧୁସୂଦନ ଦାସ, ବାମଣ୍ଡା ରାଜା, ଖଲ୍ଲିକୋଟ , ସୁରଙ୍ଗି ଓ ଧରାକୋଟ ରାଜା ଭୂୟଶୀ ପ୍ରଶଂସା କରି ଉକ୍ତ ପୁସ୍ତକ ର ଗ୍ରନ୍ଥ ନିବେଶ ରେ ନିଜ ମତ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି।
କେବଳ ଯେ ଉତ୍କଳ ରେ ଏହା ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଥିଲା ତାହା ନୁହେଁ। ସମଗ୍ର ଭାରତ ବର୍ଷ ର ପଣ୍ଡିତ ବୃନ୍ଦ ଙ୍କୁ ବିମୁଗ୍ଧ କରିଥିଲା ଏହି ପୁସ୍ତକ ଦ୍ୱୟ। ଏପରିକି ସର୍ବଭାରତୀୟ ପଣ୍ଡିତ ମହାସମ୍ମିଳନୀ ରେ ପଣ୍ଡିତ ନନ୍ଦ ଙ୍କୁ କାଇଜର୍-ଇ-ହିନ୍ଦ ଉପାଧି ରେ ଭୂଷିତ କରାଯାଇଥିଲା। ସଂସ୍କୃତ ରେ ପଣ୍ଡିତ ଥାଇ ପ୍ରାକୃତ ଓଡ଼ିଆ ଆଲୋଚନା ରେ ସେ ଯେଉଁ ମୌଳିକତା ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ତାହା ନନ୍ଦ ଶର୍ମା ଙ୍କ ଅସାଧାରଣ ପ୍ରତିଭା ର ପରିଚାୟକ। ସେଥିପାଇଁ ସେ ଓଡିଶା ର ପାଣିନୀ ରୂପେ ପରିଚିତ।
୧୯୨୪ ଜାନୁଆରୀ ୧୪ ତାରିଖ ରେ ଉତ୍କଳ ମାଟି ହରାଇ ଥିଲା ଏହି ସୁଯୋଗ୍ୟ ସନ୍ତାନ ଙ୍କୁ । ପରିତାପ ର ବିଷୟ ଆଜି ଏହି ମହାନୁଭବ ଙ୍କ ପୂଜ୍ୟପୂଜା ର କଥା ଉଠିଲା ବେଳେ ଆମେ ଆଜି ସହସ୍ର ଯୋଜନ ଦୂର ରେ। ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା କୁ ନବ ଦିଗଦର୍ଶନ ଦେଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଙ୍କ ର ସ୍ମୃତି ରକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ଗୋଟିଏ ବି ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ଓଡ଼ି଼ଶା ର ରାଜଧାନୀ କିମ୍ବା ପଣ୍ଡିତ ଙ୍କ ସ୍ଵ ଜନ୍ମଭୂମି ରେ ହୋଇପାରିଲାନାହିଁ। ଏପରିକି ତାଙ୍କ ନାମ ରେ ନାମିତ ଏକମାତ୍ର ପ୍ରାଥମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ରେ ଛାତ୍ର ଅଭାବ ଯୋଗୁଁ ଆଜି ଝୁଲୁଛି ତାଲା। ସେ ଯାହା ହେଉ, ଓଡିଶା ରେ ଆଗାମୀ ଦିନ ମାନଙ୍କ ରେ କୌଣସି ସାହିତ୍ୟ ତଥା ଭାଷା ଗବେଷଣା ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗଢି ଉଠିଲେ ପଣ୍ଡିତ ଗୋପୀନାଥ ନନ୍ଦ ଶର୍ମା ଙ୍କ ନାମ ରେ ନାମିତ ହୋଇଥିଲେ ତାଙ୍କ ସ୍ମୃତିରକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ଯଥୋଚିତ ସମ୍ମାନ ହୋଇଥାଆନ୍ତା।
